Susan Kigula op Saxion: hoe ze vanuit een dodencel zichzelf en honderden anderen redde

Het is niet de eerste keer dat ze dit verhaal vertelt, en hoewel het pijn doet, ook niet de laatste keer. “Ik zal mijn verhaal de rest van mijn leven blijven vertellen. Tot ik niet meer kan. Ik moet wel.” Om de mensen te laten weten dat niet iedereen in de gevangenis schuldig is, zegt ze. Maar net zo goed om mensen, ook in Nederland, eraan te herinneren dat de doodstraf niet iets is van lang vervlogen tijden. “Sterker: ik denk dat als je nu een peiling in Nederland zou houden, dat heel veel mensen voor de doodstraf zouden stemmen. Dus zal ik mijn verhaal vertellen, zo lang als nodig.”

Susan Kigula wordt geboren in 1980, in Masaka, een dorpje op het platteland van Oeganda. Haar ouders zijn beide leraar. Zij en haar broers en zussen leiden een gelukkig leven, vertelt ze ruim 41 jaar later, in de Utrechtse woonkamer van fotograaf Jan Banning. Als haar vader ontslagen wordt, moet haar moeder alleen de kost verdienen. Dat zorgt er voor dat Susan op haar 16^e moet stoppen met school. Ze gaat werken als winkelbediende in een nabijgelegen stad en krijgt een vriend. Ze trouwen en krijgen een dochter.   

Aanval

Tijdens een zomernacht in 2000 wordt ze opeens wakker met een scherpe pijn in haar nek. Ze heeft een steekwond, en de lakens zijn bebloed. Ze rent het huis uit om de buren om hulp te roepen, zich pas realiserend dat ze naakt is, als ze van anderen een handdoek krijgt. Ze overleeft de aanval, haar man is niet zo gelukkig. “Hij was op slag dood.”

Drie dagen na zijn begrafenis hoort ze dat ze beschuldigd wordt van de dood van haar man. Op basis van de getuigenis van haar stiefzoon van drie. Die zou gezien hebben hoe zij en de dienstmeid haar man de keel zouden hebben doorgesneden. De jongen zou dat verteld hebben aan haar schoonfamilie, die de beschuldiging bij de politie neerlegt.

Pas jaren na de moord staat ze voor de rechter. Die veroordeelt haar en de dienstmeid voor moord. “Eigenlijk alleen op basis van de verklaring van de jongen, die ze jaren hadden getraind om dit verhaal te vertellen. Hij was nauwelijks meer dan een baby toen het gebeurde.”

Kigula houdt tot op de dag van vandaag vol onschuldig te zijn. Jan Banning, de fotograaf en historicus, die haar zaak bestudeerde en bij wie ze nu logeert, zegt als hij even later is komen binnenlopen: “Er is helemaal geen motief, en de kroongetuige is een kind van drie.” Waarom ze dan toch beschuldigd is van moord? Kigula: “In Afrika, als een man sterft, is het altijd de schuld van de vrouw. Zelfs als hij in het ziekenhuis sterft aan een natuurlijke doodsoorzaak, dan nog heeft de vrouw het gedaan. De relatie met mijn schoonfamilie was niet goed.”

Ophanging

Bij een veroordeling voor moord hoort op dat moment in Oeganda juridisch automatisch de doodstraf, door ophanging. “Het voelde alsof ik ophield te bestaan. Het was zo beangstigend, ik kon het niet geloven. Tot dan had ik vertrouwen, gedacht dat ze door de leugens heen konden kijken. Ik voelde me bedrogen door mijn eigen rechtssysteem.”

Ze denkt dat ze niet veroordeeld zou zijn als ze een man was geweest. “Als vrouw wordt je al veroordeeld voordat je überhaupt voor de rechter staat, als je man sterft. Als vrouw hoor je in de keuken, moet je nederig zijn, je hoort in de keuken, je hoort niet tegen te spreken.”

Haar dochter moet ze achterlaten, bij haar ouders. Uiteindelijk zal ze zestien jaar in de gevangenis zitten. Hoe het leven daar is, kan ze niet uitleggen. Te weinig tijd. “In drie minuten kan ik het je niet vertellen, in drie maanden niet, in drie jaar niet. Je zit in de dodencel, zonder te weten wanneer ze je gaan executeren. Je hebt niet eens de meest basale rechten. Het leven in de cel is verschrikkelijk.”

Hoop

Het kost haar een paar jaar om weer hoop te krijgen. Dan begint ze te studeren, hoewel vrouwelijke gevangenen dat eigenlijk helemaal niet kunnen in de gevangenis: in tegenstelling tot mannen hebben ze niet de ruimte en niet de middelen. “Ik vroeg de gevangenisautoriteiten of het mocht, en het mocht.” Ze gaat niet alleen zelf studeren. “Ik ging ook andere vrouwen lesgeven, begon een schooltje. En ik begon weer hoop te zien.”

Susan Kigula is dan al een beroemde gevangene. Ze is het gezicht van een rechtszaak, samen met 417 anderen, in een poging de doodstraf af te schaffen. “Ik wil dat duidelijk is dat dit een gezamenlijke inspanning was. Advocaten, internationale organisaties: ik ben ze allemaal dankbaar.”

Ze winnen de zaak niet. De doodstraf wordt niet afgeschaft. Toch zorgt de zaak voor een juridische aardverschuiving: de doodstraf is niet langer verplicht bij veroordeling voor moord. Sterker: als de doodstraf niet binnen drie jaar uitgevoerd wordt, moet die straf automatisch omgezet worden in een levenslange gevangenisstraf. In die positie bevinden zich op dat moment honderden mensen in Oeganda. “Deze zaak betekent meer voor me dan mijn eigen strafzaak, omdat hij het mogelijk maakte dat zoveel mensen hun vrijheid terug kregen.”

Ouders
Alle vonnissen worden omgezet in celstraffen: haar eigen vonnis in een straf van twintig jaar. Nog in de cel begint ze een studie rechten, aan de universiteit van Londen. In 2016 komt ze vrij, onder meer na aftrek vanwege goed gedrag. Haar ouders, die voor haar dochter zorgen terwijl zij in de gevangenis zit, zijn dan allebei overleden. Haar gezicht betrekt. “Daar heb ik het nog steeds heel zwaar mee. Van deze pijn weet ik dat hij nog gaat komen, maar ik weet niet wanneer.” 

Ze vindt het moeilijk te beschrijven wat het met haar deed toen ze vrijkwam. “Natuurlijk was ik ongelofelijk blij en opgewonden, maar ik was ook een beetje bang, want ik wist niet wat voor me lag, wat ik nu van het leven moest verwachten.”

Na zestien jaar in de gevangenis betrapt ze zich er soms op dat ze dingen nog steeds doet zoals dat in de gevangenis. “Ik luister goed, want dat moest, ik onderbreek niet, want dat moest, ik ben netjes. En ik ben gewend alles dichtbij me te hebben, want dat is nou eenmaal zo in de cel. Dan is het gek een huis te hebben, met een aparte slaapkamer en badkamer bijvoorbeeld.” En de technologie: “Er was geen smartphone, ik kon niet met een computer werken. Dat zijn dingen die ik moest leren.”

In de gevangenis besloot ze al te vergeven. “Zelfs als ik dat niet gedaan had, dan had niemand me die 16 jaar kunnen teruggeven. Vergeven betekent ook dat je opnieuw kunt beginnen.”

Helend
In 2018 haalt ze haar graad in de rechten aan de Universiteit van Londen. Ze is blij met haar leven nu, zegt ze, want ze heeft een heel duidelijk doel. "Mijn strijd is wereldwijd en nog niet gestreden. Niet alleen in Oeganda: zoveel andere landen leggen nog de doodstraf op." Haar belangrijkste doel is anderen die in de gevangenis zitten rechtvaardigheid geven, zegt ze. Nieuw leven en hoop geven aan de kinderen van gevangenen. "Met mijn verhaal duidelijk maken dat niet iedereen in de gevangenis schuldig is en laten zien dat het goed is vertrouwen en hoop te hebben.”

Dus vertelt ze haar verhaal. Keer op keer, al doet het pijn. “Elke keer dat ik mijn verhaal vertel vecht ik tegen de emoties, ik leer nog steeds hoe ik het moet vertellen. Maar elke keer als ik het vertel, heel ik ook een beetje.”